Главная / Жахон / Давлатлар ва технологик гигантлар ракобати: курашда кимнинг кули баланд келади?

Давлатлар ва технологик гигантлар ракобати: курашда кимнинг кули баланд келади?

Ижтимоий тармоклар ва интернетга асосланган хизматлар оркали тижорий фаолият юритувчи глобал компаниялар келгусида бутун дунё буйлаб давлатлар томонидан назорат остига олиниши мумкин. «Онадули» агентлиги разведка, киберхавфсизлик, терроризм ва технология билан алокалар каби масалалар буйича мутахассис Али Бурак Дарижилининг шу хакдаги маколасини еълон килди.

Майдонда янги куч пайдо булди

1648 йилда Вестфалия шартномаси билан пойдевори куйилган замонавий миллий давлатлар хукмронлик килган халкаро тизимда куни сайин уз таъсири ва кудратини ошириб бораётган янги бир куч пайдо булди. Ушбу янги куч – технологик ютуклар натижасида катта айланмаларни бошкарувчи глобал технологик компаниялардир.

10 йил олдин дунёдаги енг киммат компаниялар руйхатига атиги иккита технологик компания кирган булса, 2019 йилги маълумотларга кура, ушбу руйхатдан ракамли технологияларга асосланган йеттита компания урин олган. Боз устига, ушбу компанияларнинг бозор киймати ва улар томонидан бошкарилувчи буджет хажми хам кун сайин юксак сур’атларда усиб бормокда. Бугунги кунда ушбу компанияларнинг товар айланмаси ва даромади халкаро тизимдаги куплаб миллий давлатларнинг иктисодий салохиятидан хам ошиб кетди.

Тарози палласини ким босмокда?

Енг яхши 10та технологик компания рейтингида «илдизи» АКШга туташ компаниялар тарози палласини босиб кетмокда. Ушбу руйхатга АКШнинг 5та компанияси (Аппле, Миcрософт Cорп, Алпхабет Инc./Гоогле, Амазон ва Фаcебоок), Хитойнинг еса иккита компанияси (Алибаба ва Тенcент Холдинг) киритилган. Колаверса, ижтимоий тармок дастурларидан тортиб, сунъий интеллект ва булутли технологияларгача, електрон тижоратдан смартфонларгача – деярли хар сохада фаолият юритувчи мазкур компанияларнинг бозор киймати тобора усиб бормокда.

Таъкидлаш жоизки, глобаллашув жараёнидан енг куп фойда кураётган компаниялар, шубхасиз, технология ишлаб чикарувчи тузилмалардир. 1990-йилларда интернетнинг тижоратлашуви, 2010-йиллардан кейин еса смартфон ва ижтимоий тармок дастурларининг кенг кулланиши натижасида иш хажми муттасил усиб борган ушбу компаниялар дунёнинг 20та енг йирик иктисодиётининг 14тасини ортда колдиришга еришди. Юкорида санаб утилган технологик компанияларнинг умумий бозор киймати «Г20» аъзоси булган 14 мамлакатнинг 2019 йилги ялпи ички махсулоти (ЯИМ) курсаткичларидан юкори. Тижорий фаолиятини интернетга асосланган технологиялар билан олиб борувчи ушбу компанияларнинг иктисодий хажми бугунги кунда мислсиз даражадаги катта ракамлар билан ифодаланмокда.

Ракамлар тилга кирганда…

Шу нуктайи назардан, Аппле 1,6 триллион, Амазон 1,5 триллион, Миcрософт 1,27 триллион, Гоогле 1,1 триллион, Фаcебоок 700 миллиард ва Алибаба еса 500 миллиард долларлик бозор кийматига ега. Бошка томондан, ЯИМнинг йиллик курсаткичи АКШда (20,54 триллион доллар), Хитойда (13,61 триллион доллар), Германияда (3,9 триллион доллар), Франсияда (2,77 триллион доллар), Хиндистонда (2,72 триллион доллар), Аргентинада (578 миллиард доллар), Россияда ( 1,7 триллион доллар), Австралияда (1,5 триллион доллар), Бразилияда (1,8 триллион доллар), Жанубий Кореяда (1,7 триллион доллар), Англияда (2,7 триллион доллар), Италияда (2,1 триллион доллар), Канадада (1,7 триллион доллар), Мексикада (1,3 триллион доллар), Жанубий Африкада (372 миллиард доллар) ва Индонезияда (1,1 триллион доллар екани хисобга олинса, ушбу компанияларнинг усиб бораётган кучини янада якколрок куриш имкони пайдо булади.

Австралия ва Фаcебоок можароси

Катта иктисодий кудратга еришган ушбу компанияларнинг давлатлар билан хокимият учун кураши ендиликда янада аникрок намоён булмокда. Масалан, 2020 йилда АКШда булиб утган президентлик сайловларида АКШ компанияси – Тwиттер собик президент Доналд Трампнинг постларини блоклаб куйиш оркали сайлов жараёнига кандайдир таъсир курсатгани масаласи хали-хамон мунозара мавзуси булиб келмокда. Хокимият учун курашнинг яна бир мисоли сунгги хафталарда Австралия хукумати ва Фаcебоок уртасида содир булди.

Феврал ойида Австралияда парламентнинг куйи палатаси томонидан маъкулланиб, Сенатга такдим етилган ижтимоий медиа тугрисидаги конун лойихаси Австралия хукумати билан Фаcебоок’ни карама-карши бир вазиятга олиб келди. Ушбу лойихада Австралияда жойлашган ахборот ташкилотларининг Фаcебоок ва Гоогле’да еълон килинган контент учун улуш олиши белгилаб куйилган. Фаcебоок ушбу конун лойихасига карши еканлигини билдирди ва 2021 йил 18 февралдан бошлаб Австралиянинг ахборот ташкилотлари ва баъзи хукумат веб-сайтларини блоклади.

«Улар бизни куркита олишмайди», деб баёнот берди Австралия бош вазири Скотт Моррисон мазкур вазиятни танкид килар екан. Моррисон Фаcебоок компаниясининг карорини «купол ва хафсалани пир килувчи» деб атади. «Гигант технологик компаниялар дунёни узгартираётган булишлари мумкин, аммо улар дунёни бошкара олишмайди», деди Австралия бош вазири.

Австралия хукумати томонидан уз суверен хукукларининг табиий натижаси сифатида ишлаб чикилган ушбу конунга Фаcебоок томонидан бу тарзда муносабат билдирилиши – Фаcебоок’га кириш хукукининг такиклаб куйилиши бутун дунё буйлаб кучли резонансга сабаб булди. Фаcебоок кейинчалик, Австралия билан келишувга еришгани ва такикни олиб ташлаб, ортга кадам ташлаганига карамай, юкорида содир булган жараён, йаъни халкаро компаниянинг узи фаолият курсатаётган мамлакатнинг суверен хукукларидан фойдаланишига йул куймаслик учун уриниши, аслида, технологик компаниялар ва давлатлар уртасидаги ракобат ва курашнинг узига хос куринишидир.

Чегара кайерда узи?

Айни пайтгача ушбу компанияларнинг сиёсий ва тижорий жараёнларни уз фойдасига ёки муайян бир давлат фойдасига манипулятсия килиш стратегияси ва бу борадаги уринишлари асосан Россия ва Хитой томонидан танкид килиб келинаётган еди. Хусусан, Россия президенти Владимир Путиннинг Жахон иктисодий форуми (WЕФ) «Давос кун тартиби 2021» доирасида 2021 йил январ ойида килган нуткида технологик компаниялар ва давлатлар уртасидаги куч курашига ургу берилгани хам анча мухокамага сабаб булди.

«Хизмат курсатувчи муваффакиятли бир компания билан улкан маълумотлар базасини туплаш оркали жамиятни уз хохишига кура купол равишда бошкаришга уринувчи, конуний демократик институтларнинг урнини егаллаб олган компания уртасида кандай фарк бор, чегара кайерда узи?», дея савол куяди Путин.

«Технология гигантлари, асосан, ракамли технология сохасидаги компаниялар жамиятда тобора мухим рол уйнай бошлади. АКШдаги сайлов жараёнларида хам гувохи булганимиздек, ушбу компаниялар ендиликда шунчаки иктисодий гигант емаслар. Ушбу компаниялар, аслида, баъзи сохаларда давлат билан ракобатлашмокда», дейди Путин уз фикрини давом еттирар екан.

Россия президентининг ушбу фикрлари Гарб доиралар томонидан «антидемократик» деб бахоланди ва танкид остига олинди.

Кандай ехтимоллар бор?

Аммо бу сафар вазият хакикатдан хам бошкача. Гарбий блокнинг мухим мамлакати саналмиш Австралиядай бир давлат глобал технологик компаниялар билан карама-карши вазиятга тушгани – хакикат. Шу нуктайи назардан, Австралия бош вазирининг Фаcебоок’га килган мурожаатини келгуси даврда мазкур компанияларнинг Россия, Хитой ва Гарб блокидаги бошка давлатлар билан ракобат ва хокимият учун кураш олиб боришининг аник мисоли сифатида бахолаш мумкин.

Келгусида бутун дунё буйлаб ижтимоий тармоклар ва глобал компанияларнинг давлатлар томонидан назорат остига олиниши буйича харакатлар амалга оширилиши ехтимоли мавжуд. Шу нуктайи назардан, ушбу компанияларга нисбатан монополияга карши конунларга буйсунмаслик айблови билан катта микдордаги жазо чоралари кулланиши мумкин. Шунингдек, ушбу компаниялар устидан шахсий маълумотларни химоя килиш тартибларининг бузилиши ёки солик даъволари буйича тергов ишлари олиб борилиши хам ехтимолдан йирок емас. Шу уринда АКШнинг 50та штатидан 46таси, Вашингтон штати ва Гуам ороли, АКШ Федерал савдо комиссияси (ФТC)нинг Фаcебоок устидан 2020 йил 10 декабр куни «ракамли бозорда уз устунлигини суиистеъмол килиш, монополия урнатиш ва ракобатга имкон бермаслик» айблови билан судга икки даъво киритилганини хам еслаб утиш жоиз.

Вазият жиддий ташвиш уйготмокда

2020 йилда коронавирус пандемияси туфайли иктисодий фаолият тухтаб колиши натижасида бутун дунё микёсида ишсизлик ва кашшоклик даражаси ошиб кетган бир пайтда йирик технологик компаниялар ва ижтимоий медиа платформаларининг егалари триллионлаб долларларни кулга киритишга муваффак булишди. Ушбу вазият еса тобора кучайиб бораётган ушбу компанияларга нисбатан нафакат Россия ва Хитойда, балки АКШ ва Йевропа Иттифокида хам жиддий ташвиш уйготди.

Шу боис бугунги кунда юкорида номи тилга олинган компанияларга карши монопол айбловлар, шахсий маълумотларнинг йетарли даражада химояланмаганлиги, айникса, уларнинг сайлов жараёнлари ва сиёсий вокеаларни уз манфаатлари йулида манипулятсия килиши хакидаги даъволар хар доимгидан-да куп бахсларга сабаб булмокда.

Хаккимизда

Яна маълумот

original-z9e

КхАМАС 7 октябр куни Исроилга хужум килди

7-октабр ерта тонгда Кхамас гурухининг Исроил худудига кенг куламли хужуми бошланди. СХу куни мамлакат яхудий …

100200300