Главная / Иктисодиёт / Марказий банк раиси сум алмашув курсининг тушишига тулик изох берди

Марказий банк раиси сум алмашув курсининг тушишига тулик изох берди

20 август куниУзбекистон Марказий банки Молия вазирлиги билан биргаликда оммавий ахборот воситалари учун ички валюта бозоридаги жорий холат ва алмашув курси динамикасига боглик масалаларни тушунтириш максадида матбуот анжуманини ташкил этди. Марказий банк матбуот хизмати МБ раиси Мамаризо Нурмуратовнинг маърузасини эълон килди. Куйида ушбу маърузани тулик холда эътиборингизга хавола этамиз.


Бугун валюта биржасидаги савдоларда сум алмашув курсининг 2,76%га пасайиши кузатилди. Бу холат Марказий банк томонидан биржа савдоларидаги валюта курсини 0,5%лик тебраниш чегараларини бекор килиш борасидаги кароридан сунг вужудга келди.

Марказий банкнинг бу карори, энг аввало, биржа савдоларида валюта курсини эркин, талаб ва таклифдан келиб чиккан холда шаклланишига каратилган. Бошкача килиб айтганда, амалдаги алмашув курсининг шаклланиш механизми, яъни тебраниш чегараларидаги кунлик 0,5%лик чекловлар, валюта маблагларини биржада сотувчиларнинг иктисодий манфаатларига мос келмаётганлигини курсатди.

Албатта миллий валюта — сумнинг кадрсизланиши купчиликни кайсидир маънода ташвишга солиши мумкин. Бирок, Марказий банкнинг валюта бозоридаги ушбу кадами объектив иктисодий зарурият булиб хисобланади.

Оддий килиб айтганда, АКШ доллари нархи хам бошка товарлар нархи сингари бозорда шаклланади, унинг нархини сотувчи билан олувчи белгилайди. Утган ойдаги, утган хафтадаги ёки кечаги доллар нархи хам бозорда сотувчиларни кониктирмади, бунга иккинчи томон — доллар олувчилар рози булишди ва натижада бугунги курс шаклланди.

Назарий жихатдан Марказий банк алмашув курсини маълум даражада баркарор ушлаб туриши хам мумкин. Бирок, бундай ёндашув бозор тамойилларига мослашаётган мамлакатнинг иктисодий муносабатларига салбий таъсир курсатиши ва охир окибатда, ушбу холатдан купрок йукотишлар ёки алмашув курсининг янада кескин даражада кадрсизланиши хисобига чикишга тугри келади.

Сунгги даврларда руй бераётган глобал иктисодий узгаришлар, савдо муносабатларидаги тангликнинг ёки «можаро”ларнинг кучайиб бориши, йирик иктисодиётга эга булган давлатлар иктисодий усишидаги секинлашишлар халкаро молия бозорларида миллий валюталар кадрсизланиши тенденциясининг кучайишига олиб келмокда.

Миллий валютани кадрсизланиши холати ташки савдо сохасида Узбекистоннинг асосий хамкорлари хисобланган давлатларда хам кузатилмокда.

Бундай холат, уз навбатида, Узбекистонда ишлаб чикарилган товарларнинг ташки ва ички бозорларда «кимматлашуви”га ёки ракобатбардошлигининг пасайишига таъсир курсатмокда.

Шу уринда, алмашув курсига таъсир килувчи омиллар тахлилига утишдан олдин куйидагиларни алохида таъкидлаш зарур.

Марказий банк ички валюта бозорида алмашув курсининг бозор тамойиллари асосида шаклланишига таъсир курсатмасдан иштирок этишга харакат килмокда. Курсни хар доим бозор белгилайди. Марказий банк фаол аралашадиган булса, бозор мувозанатини бузиб куяди ва бу салбий окибатларга олиб келиши мумкин.

Марказий банк валюта курсини бозорда яъни, бозорда сотувчининг хам сотиб олувчининг хам манфаатларига мос келадиган тарзда шаклланиши тарафдори. Шунда, бозор иктисодиёти конунлари ишлайди.

Марказий банк, албатта, ички валюта бозорида доим катнашиб келади ва ишлаб чикарувчилардан сотиб олган олтин кийматига тенг микдорда валютани сотади.

Бошкача айтганда, иктисодиётдан олинган валютани узига кайтариб беради. Агар савдо охирида кимнингдир бозорга олиб чиккан валютасига харидор чикмаса, кун давомида шаклланган уртача курсда Марказий банк сотиб олади.

Хусусан, 2018 йилда 3,6 млрд. долл. микдорида олтин ишлаб чикарилган шароитда Марказий банкнинг ички валюта бозорига интервенциялари хажми 3,2 млрд. долл.ни ташкил килди.

Бу амалиёт алмашув курсининг бозор шартлари асосида шаклланишига таъсир курсатмайди. Буни мамлакатнинг олтин-валюта захиралари узгаришида хам куриш мумкин.

Алмашув курсининг охирги икки йил давомида шаклланиши куйидаги ташки ва ички омиллар таъсирида вужудга келди:

Биринчидан, глобал иктисодиётда кузатилаётган халкаро савдо алокаларидаги карама-каршиликлар, келишмовчиликлар (конфликтлар);йирик давлатларда протекционизм (ички бозорни химоялаш) кайфиятининг кучайиши;АКШ томонидан айрим йирик давлатларга нисбатан халкаро савдо алокаларида чекловлар (санкциялар) киритилиши;халкаро иктисодиётни усиш суръатларини секинлаштириш билан бирга, купчилик давлатларнинг молия бозорларига ва уларнинг миллий валюталарининг алмашув курсларини шаклланишига салбий таъсир курсатмокда.

Хусусан, сунгги икки йилда АКШ долларига нисбатан евро 6,9 фоизга, фунт стерлинг 7,1 фоизга ва юань 7,6 фоизга кадрсизланди. Мазкур даврда доллар индекси (долларнинг дунёнинг йирик 6 та валютасига нисбатан узгариши) 6,6 фоизга усди.

ХВФ нинг сунгги эълон килган маълумотларига кура, 2019 йил якунига Хитой иктисодиёти усиши 6,2 фоизгача (2018 йил 6,6%), Европа давлатлари иктисодиёти 1,3 фоизгача (2018 йил 1,9%), бунда, Германия иктисодиёти 0,7 фоизгача (2018 йил 1,4%) Россия иктисодиёти 1,2 фоизгача (2018 йил 2,3%) секинлашиши кутилмокда.

Бугунги глобаллашув даврида дунё мамлакатлари иктисодиёти бир бири билан чамбарчас боглик. Ташки дунё иктисодиётида булаётган узгаришлар Узбекистонга таъсир килмайди дейиш ноурин. Узбекистон дунё иктисодиётининг кичик бир булаги, бошка давлатлар билан ташки иктисодий алокалар оркали узвий боглик. Факат жахон иктисодиётидаги узгаришлар Узбекистон иктисодиётига дархол ёки маълум бир вактдан (даврдан) сунг таъсир килиши мумкин.

Жахон иктисодиётидаги узгаришлар Узбекистоннинг асосий савдо хамкорлари булган давлатларда хам кузатилмокда.

2017 йил 1 сентябрдан 2019 йил 19 августгача булган даврда рублнинг алмашув курси 15,1 фоизга, Козок тенгеси 14,5 фоизга кадрсизланган булса, сум алмашув курсининг девальвацияси 11,9 фоизни ташкил килди.

Сум девальвация суръатининг ортда колиши миллий ишлаб чикарувчиларнинг хам ички бозорда, хам ташки бозорларда ракобатбардошлигини пасайишига олиб келмокда.

Одатда, миллий валюта девальвациясига нисбатан паст даражадаги инфляцияга эга булган давлатлар иктисодий ракобатбардошликни саклаб коладилар.

Бирок, солиштирма тахлиллар шуни курсатадики, сунгги икки йил ичида асосий савдо шериклари иктисодиётига нисбатан, Узбекистондаги паст даражадаги девальвация ва юкори даражадаги инфляция кузатилиши, узбек махсулотларининг Россия бозорларида уртача 25 фоизга, Козогистонда 20 фоизга, Хитойда 21 фоизга, Туркияда 42 фоизга ва Кореяда 24 фоизга ракобатбардошлигининг пасайишига сабаб булди.

Ёки аксинча, ушбу мамлакатлар махсулотлари бизнинг бозорда шунчага арзонлашди ва табиийки уларга булган талаб ортди.

Охирги икки йилда сумнинг алмашув курси нисбатан баркарор булишининг асосий сабабларидан бири — ахоли томонидан валюта сиёсатининг эркинлаштирувидан сунг катта микдорда валюта маблагларининг банкларга сотилиши билан изохланади. Хусусан, 2017−2018 йилларда банкларга 3,5 млрд. доллар сотилди (соф сотиб олинган кисми 2,5 млрд. доллар).

Ушбу омил Узбекистонда инфляция даражаси нисбатан юкори булишига карамасдан, миллий валюта курсининг деярли баркарор туришига хизмат килди.

Иккинчидан, сум алмашув курси кадрсизланишига ички омиллар таъсирини хам инкор этиб булмайди.

Охирги икки ойда (курс ошиши тезлаша бошлагандан сунг) интернетда, ижтимоий тармокларда куплаб блогерлар, иктисодий тахлилчилар уз фикрларини билдиришди. Иктисодиётга ажратилаётган кредитлар микдори куплиги, бюджет харажатлари ошиб кетаётганлигини эътироф этишди.

Албатта, бу фикрларда хам жон бор, лекин бошка томондан Узбекистонда утган йилларда хаммага маълум булган «ёпик эшиклар» сиёсати ва бозор иктисодиётига утишдаги чекловлар натижасида иктисодиётда хусусий бизнес ва тадбиркорликни ривожланиши учун молиявий ресурслардан фойдаланишга етарли шароит яратиб берилмаган эди.

Натижада, иктисодиётда инвестицион чанкоклик йигилиб колган эди. Бугун мамлакатда тадбиркорлик кайфияти ва инвестицион фаоллик юкори. Президентимиз таъбирлари билан айтганда халкимиз бугун яхши яшашни хохлайди. Узбекистонда халк учун зарур булган болалар богчаси, мактаб, касалхонани бугун куриш керак, бугун йулларни таъмирлашимиз, куприклар куришимиз, уй-жой фондини кенгайтиришимиз керак.

Буларнинг барчаси учун маблаг керак ва барчаси ижтимоий жихатдан ута мухим ва халк учун асосий (элементар) шароитларни яратиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни куллаб-кувватлаш демакдир.

Давлат ресурслари хисобидан ажратилган кредитлар жойларда тадбиркорликни ривожлантиришга йуналтирилаётган булса, бюджет харажатлари кушимча солик тушумлари хисобидан амалга ошириб келинмокда.

Албатта, бу уринда ажратилган кредитларнинг самарали ва максадли ишлатилиши жуда мухим. Кредитлар максадли ишлатилган шароитда келажакда (урта муддатли истикболда) ички ишлаб чикаришни купайтириш хисобига бозорлардаги нарх-навога ва миллий валюта кадрига хам ижобий таъсири салмокли булади.

Интернет тармокларида айрим иктисодий тахлилчиларнинг Узбекистонда пул массаси ошиб кетяпти, Марказий банк пулни эмиссия килиб кредит беряпти, деган фикрлари учраб турибди. Шуни алохида таъкидлаш зарурки, бу фикрларда мутлако асос йук. Марказий банк бирор бир банкка ёки Хукуматга кредит ажратмаган. Буни Марказий банк сайтида хар ой чоп килинадиган пул-кредит курсаткичлари таркибидан хам билиб олиш мумкин.

Ички валюта бозоридаги холат

Умуман олганда, импорт усишини куллаб-кувватловчи ички ва ташки омилларнинг биргаликдаги таъсири ички валюта бозоридаги холат ва алмашув курси динамикасига сезиларли таъсир курсатди.

Хусусан, жорий йилнинг июль ойида валютага булган талаб йилнинг биринчи ярим йиллигидаги уртача ойлик хажми билан таккослаганда 34 фоизга ошиб, 1,36 млрд. долл.ни ташкил этди.

Талабнинг ортишига таъсир этувчи омиллардан яна бири сифатида, 2019 йил 1 октябрдан божхона туловлари буйича имтиёзларнинг бекор килинишини келтириш мумкин. Божхона имтиёзларига эга булган субъектларнинг импорт килинадиган хом-ашё ва махсулотларни имтиёзлардан фойдаланган холда захиралаб куйиш истагининг кучайиши кузатилмокда.

Натижада, жорий йил июль ойининг иккинчи ярмидан бошлаб, айникса август ойида сум курси тез суръатларда кадрсизлана бошлади. Хусусан, жорий йил август ойининг дастлабки 19 кунида АКШ долларининг биржа курси сумга нисбатан 4,8 фоизга (1 АКШ доллари 8 714 сумдан 9 129 сумга) ошди.

Импорт тугрисида

Юкорида санаб утилган сабаб ва омиллар таъсирида иктисодиётда импортга ва провардида валютага талаб ошмокда. Шу уринда импортнинг ошишини хам табиий жараён деб бахолаш мумкин. Иктисодиётимизда техник ва технологик янгиланиш жараёни кузатилмокда.

Бугунги очик бозор шароитида албатта импортга кизикиш ошади. Чунки, иктисодиёт хажми кенгаймокда, инвестицион фаоллик юкори ва иктисодиётда даромадлар ошиши кузатилмокда.

Импорт таркибини тахлил килинса, 53−56 фоиздан ортиги ишлаб чикариш учун зарур булган асосий воситалар ва хом-ашё ташкил этади. Импортнинг бундай таркиби келажакда ишлаб чикаришни кенгайтиришга замин яратади.

Инфляция хакида

Алмашув курси узгаришининг энг огрикли жихати бу унинг ички нархларга таъсири. Курс узгаришининг албатта нархларга таъсири бор. У нафакат истеъмол саватидаги импорт товарлари оркали, балки инфляцион кутилмаларни узгариши оркали хам инфляцияга таъсир курсатади.

Иктисодиётнинг айрим сохаларида импорт хом-ашё ва асбоб-ускуналарга килинган харажатлар улушининг юкорилиги инфляцияни маълум даражада кутарилишига сабаб булиши мумкин.

Ички нархлар баркарорлигини таъминлаш Марказий банкнинг асосий вазифаси буни яхши англаб турибмиз.

Бу борада Марказий банкда куп мунозаралар булди, чет эл тажрибалари урганиб чикилди. Инфляцияни пасайтириш учун курсни узгартирмасдан ушлаб туриш келажакда бугунгиданда огиррок окибатларга олиб келиши мумкин.

Хакли савол тугилади, курс ошаётган булса, маълум бир истеъмол товарлари импорт килинса, кандай килиб инфляцияни пасайтириш ёки ошишдан тухтатиш имкони мавжуд?

Бунинг энг тугри йули иктисодиётда ракобат ва инвестицион эркинликни ошириш. Бошкача килиб айтганда, боскичма-боскич хам ташки савдода, хам ички бозорда монополиядан, коррупциядан кутилсак, инвестицион жозибадорликни оширсак, тадбиркорлик субъектлари фаолиятига тускинлик килмасдан куллаб-кувватласак, ички бозордаги вужудга келадиган соглом ракобат иктисодиётнинг инфляция хуружидан чикиб кетишига замин булади.

Марказий банк Хукумат билан биргаликда инфляцияни жиловлашнинг барча чораларини курмокда.

Хусусан:

кредитларнинг усиш суръатларини иктисодиёт усиш суръатига мос равишда булишини;давлат бюджетини мувозанатлилигини таъминлаш;фоиз ставкаларининг бозор тамойилларига мос булишини таъминлаш оркали иктисодиётда жамгариш кайфияти ва жамгармалар кадрини саклаб колиш;иктисодиётдаги долларлашув даражасини пасайтиришга алохида ахамият берилмокда.

Хаккимизда

Яна маълумот

2023-05-24-23.27.58

Давлат банкларини кхусусийлаштириш жараёни Узбекистонда !

ЕТТБнинг 32 йиллик йигилиши доирасида Узбекистонда давлат банкларини трансформасия килиш жараёни буйича макхсус сессия булиб …

100200300